Welke Nederlander vond de chronometer uit? ingediend door Mees Visser
De lengtemeting op zee was een groot probleem óók voor ons land, toen het nog een geduchte zeevarende mogendheid was. Prins Maurits hechtte aan de oplossing grote waarde. De Brit John Harrison loste het probleem op rond 1700 en vond de chronometer uit En nu de vraag: "Wie uit de Lage Landen kwam veel eer-der met een andere oplossing, en welke?"
Antwoord van Piet Cijsouw
Vanaf het begin van de 17e eeuw is er door vele geleerden (en anderen) geprobeerd het probleem van het op zee bepalen van de geografische lengte op te lossen. De sleutel was het “overbrengen” van de tijd van de haven waarvan een schip vertrok (en waarvan de geografische lengte goed bekend was) naar het veel later ergens op zee stampende en rollende schip. Daarbij zijn er allerlei wegen bewandeld;
Ik noem er een paar:
- maak gebruik van voorspellingen van de tijden van een zons- of maansverduistering (niet nauwkeurig genoeg)
- kijk naar de momenten waarop één van de manen van Jupiter achter Jupiter verdwijnt (onderzoek hiernaar leidde tot het inzicht bij Rømer dat de lichtsnelheid eindig was, en dat dus gecorrigeerd moest worden voor de variërende afstand Aarde-Jupiter)
- maak een nauwkeurige voorspelling van de posities van de maan te midden van de sterren, zo dat je aan een momentane positie de tijd terug kunt berekenen (deze methode is vooral door sterrenkundigen lange tijd als superieur gezien, en heeft o.a. geleid tot wantrouwen in het werk van Harrison, waardoor die de beloofde prijs voor de oplossing van het probleem nooit heeft gekregen)
- kijk naar het hoekverschil tussen de ligging van de geografische noordpool (te bepalen uit de plaats aan de hemel van de poolster) en de magnetische noordpool (af te lezen uit de aanwijzing van een kompas)
- probeer door sterke lichtflits en een zware knal dagelijks om 12.00 uur een zo groot effect te bereiken dat dit tot ver in zee opgemerkt kan worden (jammerlijk mislukt, ondanks het gebruik van zeer zware vuurpijlen)
- En dan is er natuurlijk het werk van diverse instrumentmakers aan klokken die zo nauwkeurig moesten zijn dat ze ook na maanden verblijf op een schommelend schip niet meer dan een paar seconden afweken.
- Onze landgenoot Christiaan Huygens (want om hem gaat het) heeft zich vooral met de tijdmeting via klokken beziggehouden. Hij maakte een tweetal speciale “zeewaardige” slingeruurwerken die meegegeven werden aan geїnteresseerde kapiteins, die in eerste instantie enthousiast waren maar bij latere reizen met slecht weer toch negatief reageerden. Vervolgens heeft Huygens de spiraalvormige balansveer uitgevonden (waarover hij ruzie kreeg met Hooke, die dezelfde uitvinding claimde). Geen van beiden heeft de moeite genomen om op basis van dit principe een werkende scheepsklok te construeren – ook zij hadden meer vertrouwen in de methode van de maanbewegingen. Dit liet de weg vrij voor tientallen jaren werk van Harrison, die de oplossing leverde.
Een uitstekend boek over de gehele geschiedenis is Longitude van de Amerikaanse schrijfster Dava Sobel, in het Nederlands vertaald door Ernst van Altena onder de titel Lengtegraad.
